Łożysko w ciąży - jak o nie dbać, co mówi jego lokalizacja?

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Katarzyna Wiśniewska - ŚlepaczukDrukujUdostępnij

Łożysko- jaką pełni rolę i jak wygląda łożysko w ciąży?

Łożysko to bardzo ważny narząd w ciąży. Tak naprawdę większość z nas, jeśli myśli o ciąży, myśli jedynie o dziecku rozwijającym się w macicy. Tymczasem nie byłby w ogóle możliwy rozwój dziecka, jeśli nie byłoby łożyska. Łożysko w ciąży, tak samo jak płód, ulega rozwojowi i reaguje na czynniki zewnętrzne i wewnętrzne.

Łożysko przypomina wyglądem tarczę i zwykle ma okrągły lub owalny kształt. Składa się z części matczynej (zbudowanej z wielu tzw. zrazików) oraz płodowej (ta część od strony dziecka jest zupełnie gładka). Przy końcu ciąży łożysko waży około 500g. Łożysko nie u każdej kobiety zlokalizowane jest w tym samym miejscu. Płyta łożyska może znajdować się na ścianie przedniej, tylnej, w dnie, bardziej po lewo, po prawo, a czasem lokalizacja może być nieprawidłowa, co omówione zostanie niżej.

Jaką funkcję pełni łożysko?

1. Główna i podstawowa funkcja łożyska to wymiana tlenu i dwutlenku węgla pomiędzy mamą a dzieckiem. Dziecko w macicy nie oddycha jak dorosły człowiek – pierwszy oddech nabierze dopiero po porodzie. Wymiana gazowa odbywa się dzięki ciągłej wymianie pomiędzy krwią mamy a dziecka, jednak nigdy się one ze sobą nie mieszają. Jedynie poszczególne składniki z krwi przechodzą między krwiobiegiem matki a krwiobiegiem płodu. Kobieta oddychając czerpie m.in. tlen na potrzeby swoje i płodu. Tlen przenoszony w krwi jest przez łożysko i pępowinę do dziecka, a dwutlenek węgla, jako produkt przemiany materii, od dziecka przez pępowinę i łożysko i jest przekazywany mamie do wydalenia wraz z wydechem.

Pępowina, jako łącznik między łożyskiem a dzieckiem, stanowi drogę, przez którą dostarczane i odsyłane są wszelkie substancje we krwi. Łożysko jest filtrem między mamą a pępowiną, przez który przechodzą lub na którym zatrzymują się substancje.

2. Drugą funkcją łożyska jest transport od mamy do płodu substancji energetycznych i budulcowych, a usuwanie produktów metabolizmu. Dostarczane dziecku są aminokwasy do budowania białek m.in. mięśniowych, do budowy enzymów, hormonów, glukoza do celów energetycznych, a także kwasy tłuszczowe ważne też dla właściwej budowy układu nerwowego. Poza nimi dziecko dostaje w krwi przepływającej przez łożysko, a potem pępowinę również witaminy, makroelementy i mikroelementy, czyli np. wapń, potas, magnez, żelazo, cynk itd. Dziecko przez łożysko oddaje za to mamie do wydalenia np. mocznik.

3. Łożysko wytwarza ważne hormony od 10 tygodnia ciąży, zastępując tym samym w tej roli ciałko żółte w jajniku. Łożysko w ciąży wytwarza gonadotropinę kosmówkową (beta hCG), relaksynę, testosteron, estrogeny, progesteron, somatomammotropinę kosmówkową. Narząd ten ierze udział w przemianie hormonów steroidowych, dzięki odpowiednim enzymom.

4. Łożysko stanowi barierę immunologiczną, dzięki której organizm matki nie reaguje odrzuceniem ciąży z powodu obcych antygenów - organizmu dziecka. Dzięki temu, mimo że w ciele kobiety rozwija się osobny człowiek, nie jest on atakowany przez przeciwciała matki.

5. Łożysko jest także barierą ochronną dla dziecka. Zarówno mechaniczną, tzn. chroni je wraz z wodami płodowymi przed naciskiem, uderzeniem, wstrząsami – do pewnego stopnia oczywiście. Jest także barierą ochronną przed częścią leków, antybiotyków, bakterii i wirusów. Niestety łożysko nie chroni dziecka całkowicie, stąd wiele np. leków nie jest bezpiecznych do stosowania w ciąży.

Kiedy rodzi się łożysko?

Warto wspomnieć, że poród to nie tylko urodzenie dziecka, ale także łożyska, które wtedy nazywa się również popłodem. Narodziny dziecka to II okres porodu, a urodzenie łożyska to III okres porodu. Do urodzenia łożyska dochodzi zwykle kilkanaście do kilkudziesięciu minut po wyjściu dziecka i skurcz wypierający łożysko jest słaby, więc ten etap porodu praktycznie nie jest już bolesny. Łożysko zarówno po porodzie naturalnym, jak i cięciu cesarskim jest oceniane przez położną i/lub lekarza. Jest to niezwykle ważne, by ocenić, czy łożysko wyszło w całości, czy może jakaś jego część nie została w macicy. Gdyby okazało się, że nie wyszło całe, konieczne będzie tzw. łyżeczkowanie (abrazja), by dokładnie oczyścić jamę macicy i nie doprowadzić do rozwoju zakażenia oraz braku możliwości obkurczania macicy. Każdy najmniejszy nawet fragment łożyska, który zostałby w macicy uniemożliwia jej właściwe kurczenie się i gojenie rany po odklejeniu łożyska. Oglądanie łożyska po jego wyjściu obejmuje także ocenę samego wyglądu, barwy czy niepokojących zmian. Jeśli takie istnieją, fragment łożyska wysyła się do badania histopatologicznego.

W którym tygodniu ciąży tworzy się łożysko?

Łożysko powstaje z dwóch części: z rozwijającej się z trofoblastu (części od płodu) kosmówki kosmatej oraz z doczesnej podstawnej, rozwijającej się z endometrium (od matki). Kosmki łożyska rozrastają się, a w doczesnej podstawnej powstają zatoki, które łączą się z przestrzenie, do których dochodzą naczynia krwionośne. Poprzez tętnice krew dochodzi do przestrzeni międzykosmkowych i obmywa kosmki, dzięki czemu zaopatruje je w tlen i substancje odżywcze docierające do dziecka.

Kosmki zaczynają rosnąć około 5. tygodnia ciąży (liczonego od pierwszego dnia ostatniej miesiączki), ale nie mówimy jeszcze wtedy o łożysku, a o kosmówce.

Czas, kiedy tworzy się łożysko ciążowe, już ostatecznie rozwinięte, z prawidłowo ukształtowanym krążeniem matczyno - płodowym, to trzeci miesiąc ciąży: około 14 – 15 tydzień.

Zarówno kosmówka, jak i później łożysko, oceniane są pod kątem lokalizacji i pozostałych cech na każdym USG, a szczególnie ważne są pod tym kątem wszystkie wizyty USG od 20. tygodnia ciąży. Sprawdź także ten artykuł: Przepuklina pępkowa w ciąży – przyczyny, objawy, skutki, leczenie.

Lokalizacja łożyska

Łożysko w ciąży może umiejscowić się w wielu miejscach, ale najczęściej jest to ściana przednia lub ściana tylna. Rzadziej umiejscowione jest w dnie lub pomiędzy ścianą przednią a tylną – po lewej lub po prawej stronie. Wszystkie te lokalizacje łożyska są prawidłowe, są wariantami umiejscowienia.

Rys. 1. Prawidłowe lokalizacje łożyska w ciąży. A: Łożysko na ścianie przedniej (od strony brzucha kobiety). B: Łożysko na ścianie tylnej (od strony kręgosłupa kobiety). C. Łożysko w dnie macicy (od strony płuc i wątroby kobiety).

Łożysko na ścianie przedniej ma pewną dodatkową „właściwość”. Mianowicie może tłumić ruchy dziecka, przez co mogą być odczuwane później lub nieco słabiej w trakcie ciąży. Dobrze jest wiedzieć z USG, że łożysko jest zlokalizowane w taki sposób, ponieważ zmniejszy to obawy o dziecko. Łożysko jest wtedy niejako dodatkową ścianą między płodem a brzuchem przyszłej mamy z zewnątrz.

Łożysko na ścianie przedniej

Łożysko na ścianie tylnej

Łożysko w dnie i częściowo na ścianie tylnej

Łożysko na ścianie przedniej, tylnej, w dnie - to prawidłowe lokalizacje. Ale istnieją jeszcze lokalizacje nieprawidłowe.

Nieprawidłowymi lokalizacjami łożyska są: łożysko przodujące całkowicie, łożysko przodujące częściowo, łożysko brzeżnie przodujące i w pewnym stopniu łożysko nisko schodzące.

Uwaga! Łożysko na ścianie przedniej to nie to samo, co łożysko przodujące! Wielokrotnie kobiety wyrażają obawy i niepokoją się, gdy słyszą, że łożysko jest na ścianie przedniej – a to prawidłowa lokalizacja łożyska. Nieprawidłowe jest łożysko przodujące i trzeba to stanowczo rozróżnić, żeby nie było niepotrzebnego niepokoju.

Rys. 2. Nieprawidłowe lokalizacje łożyska w ciąży. A: Łożysko przodujące całkowicie (całkowicie pokrywa ujście wewnętrzne szyjki macicy. B: Łożysko częściowo przodujące (nie zakrywa całkowicie ujścia szyjki). C: Łożysko brzeżnie przodujące (jeśli znajduje się tuż przy ujściu wewnętrznym szyjki) lub nisko schodzące (jeśli znajduje się ok. 2 - 2,5 cm od ujścia szyjki).

Dobra wiadomość jest taka, że łożysko migruje wraz z rozwojem ciąży w górę, razem z powiększającą się macicą, więc stwierdzone w USG „połówkowym” np. łożysko częściowo przodujące może już być całkiem prawidłowym łożyskiem za kilka tygodni. Nigdy nie wolno sugerować się lokalizacją łożyska w USG około 20. tygodnia jako ostateczną i nigdy wtedy nie stawia się takiej diagnozy! Jeśli w USG około 30. tygodnia ciąży łożysko będzie miało nieprawidłową lokalizację – wtedy konieczna będzie stała obserwacja i ustalenie z osobą prowadzącą ciążę tego, kiedy powinien mieć miejsce poród drogą cięcia cesarskiego.

Łożysko przodujące całkowicie oznacza, że płyta łożyska całkowicie zakrywa ujście wewnętrzne kanału szyjki macicy, w związku z czym dziecko nie będzie miało jak wyjść naturalnie. Łożysko to może też wiązać się z krwawieniami w ciąży. Dlatego w przypadku tego łożyska stwierdzonego na USG konieczna będzie częstsza kontrola USG, ograniczenie współżycia i badania ginekologicznego, wcześniejsza hospitalizacja i cięcie cesarskie. Poza nieprawidłową lokalizacją łożysko może zapewniać dziecku wszystko, co potrzeba, więc jest łożyskiem wartościowym, tylko „zagnieździło” się w złym miejscu.

Łożysko częściowo przodujące pokrywa szyjkę macicy od wewnątrz jedynie w pewnej części. Łożysko brzeżnie przodujące oznacza, że płyta łożyska nie pokrywa szyjki, ale blisko z nią sąsiaduje, znajduje się tuż przy ujściu. Łożysko nisko schodzące nie pokrywa kanału szyjki, ale znajduje się w odległości ok. 2,5cm od ujścia szyjki. Zarówno łożysko nisko schodzące jak i brzeżnie przodujące są najczęściej stwierdzanymi nieprawidłowymi lokalizacjami w USG w 18 – 22 hbd, ale wraz z powiększaniem macicy łożysko migruje w górę i nie ma go już najczęściej w nieprawidłowej lokalizacji, co stwierdza się w kolejnym USG.

Łożysko częściowo przodujące. Płyta łożyska na ścianie tylnej, graniczy z ujściem wewnętrznym kanału szyjki macicy.

Stopnie dojrzałości łożyska

Badanie USG jest badaniem idealnym do oceny dojrzałości łożyska, ale nie tylko. Podczas badania USG oceniana jest lokalizacja łożyska, stosunek do ujścia wewnętrznego szyjki macicy, grubość i dojrzałość łożyska, pępowina. Te cechy niekoniecznie mogą być podane na wyniku USG – ocenia się je jednak zawsze.

Wzrost łożyska obserwuje się do 32. tygodnia ciąży i grubość prawidłowo w tym czasie wynosi 3- 5 cm. W II trymestrze ciąży grubość łożyska nie powinna być większa niż 4 cm, a w III trymestrze nie powinno mieć więcej niż 6 cm.

Małe łożysko (zmniejszoną objętość) obserwuje się u kobiet z cukrzycą z powikłaniami naczyniowymi, u ciężarnych z preeklampsją, wielowodziem oraz hipotrofią płodu. Małe łożysko obecne także będzie u matek pijących alkohol, biorących narkotyki w ciąży oraz palących w ciąży papierosy lub palących biernie.

Duże łożysko, tzn. o zwiększonej objętości, obecne jest u ciężarnych z anemią, w infekcjach wewnątrzmacicznych, w ciąży mnogiej, w immunizacji czynnikiem Rh, obrzęku uogólnionym płodu oraz w ciąży powikłanej cukrzycą, w przypadku jej nie kontrolowania, nie wdrożenia odpowiedniej diety czy też leków.

Stopnie dojrzałości łożyska według skali Grannuma mówią o konkretnych cechach, jakie posiada aktualnie w trakcie badania łożysko, a widzi je ultrasonografista. Nie w każdej ciąży kobieta będzie miała łożysko we wszystkich stopniach – zależy to od wielu czynników i ich wpływu na wygląd i funkcje łożyska. Część kobiet będzie rodziła dziecko przy I lub II stopniu dojrzałości, a część przy III stopniu.

Starzejące się łożysko oznacza stan, w którym wygląd łożyska sugeruje znacznie późniejszy wiek ciążowy (z powodu nieprawidłowości, które zaistniały w ciąży), bądź też kobieta ciężarna jest już w okolicy 40. tygodnia i jej łożysko, widziane w USG, posiada już stanowczo cechy pełnej dojrzałości i gotowości do porodu, której nie powinno się zbyt długo przeczekiwać ze względu na dobro dziecka.

Czynnikami, które „postarzają” łożysko są występujące u matki:

• cukrzyca (ale tylko nieleczona, ze złą dietą, niekontrolowanymi cukrami we krwi)
• toczeń układowy
• choroby układu krwiotwórczego
• alkoholizm
• narkomania
• palenie papierosów lub bierne wdychanie dymu papierosowego
• infekcje przechodzone w trakcie ciąży

Powyższe czynniki będą doprowadzały do tego, że w obrazie USG będą widoczne znacznie wcześniej zwapnienia w łożysku, a cechy stopnia dojrzałości będą późniejsze niż wynika dla danego wieku ciążowego. Co za tym idzie – funkcja łożyska znacznie wcześniej może zostać pogorszona, co wymaga obserwacji i w razie konieczności – wcześniejszego zakończenia ciąży drogą cięcia cesarskiego.

Jak dbać o łożysko w ciąży?

Dobra wiadomość - o łożysko nie trzeba w zasadzie specjalnie dbać. Natomiast trzeba działać profilaktycznie. Planując ciążę i wiedząc już o niej należy unikać pewnych rzeczy. Starzejące się łożysko i nieprawidłowości jego budowy w ciąży są zależne od samego trybu życia mamy oraz otoczenia w jakim przebywa. Na jedno jedynie przyszła mama nie ma wpływu - na niektóre choroby tj. choroby układu krwiotwórczego, toczeń oraz w pewnym stopniu na infekcje. Nie każda infekcja musi wiązać się ze zmianami w łożysku i większość infekcji, mimo że zostawi ślady, nie doprowadzi do nieprawidłowego rozwoju dziecka z powodu „gorszego” łożyska. Nie każda choroba w ten sam sposób może przyczynić się do starzenia się łożyska, dlatego nie należy też panikować.

Jak dbać o łożysko w ciąży?

• wykluczyć całkowicie alkohol i papierosy, a nawet przebywanie wśród osób palących
• nie brać narkotyków i leków, których nie zalecił lekarz
• ograniczyć kontakt z osobami chorymi, jeśli wie się, że są chore (infekcje wirusowe, bakteryjne itp.) oraz miejsc, w których ryzyko infekcji jest zwiększone
• w przypadku cukrzycy – kontrolować poziomy cukrów i nie doprowadzać do częstych hiperglikemii; stosować się do diety, przyjmować zalecone leki lub insulinę
• jeśli jest ryzyko konfliktu serologicznego – w przypadku kobiety z czynnikiem Rh (-) – przyjąć szczepionkę z immunoglobuliną anty- D, co zapobiega powikłaniom wynikającym z możliwego powstawania we krwi mamy przeciwciał
• myć dokładnie owoce i warzywa przed zjedzeniem, nie jeść surowego mięsa, myć naczynia, z którymi styczność miało surowe mięso oraz nieumyte warzywa i owoce, myć ręce po kontakcie ze zwierzętami, unikać możliwości dotknięcia ich wydalin (profilaktyka przeciw toksoplazmozie)
• dbać o brak kontaktu z krwią i płynami ustrojowymi innych osób (ślina, mocz, mleko kobiece, inne) – zapobieganie ewentualnemu kontaktowi z cytomegalowirusem.

Ultrasonografia w ginekologii i położnictwie. Pietryga M., 2020. Wydawnictwo Exemplum, str. 308 – 316.

Przepływ leków przez łożysko. Fernandez C., Kuczkowski K., Anestezjologia i Ratownictwo, 2009, 3, str. 416 – 439.

Położnictwo, tom. 1 Fizjologia ciąży., Bręborowicz G. (red.), 2020. PZWL, str. 39 – 47.